Proskyneo Jezusowi

Temat czczenia Jezusa dokładnie omawiamy w artykule: „Czy Jezusowi należy oddawać cześć?”. Wyjaśniamy w nim między innymi werset z Ewangelii Jana 5:23 (KUL):

“aby wszyscy oddawali cześć Synowi, tak jak oddają cześć Ojcu. Kto nie czci Syna, ten nie czci i Ojca, który Go posłał.”

W wersecie tym – większość tłumaczy – oddaje greckie słowo „τιμωσιν” (timao) jako “cześć”. Nie ulega wątpliwości, że z tego jak również innych wersetów wynika, że powinniśmy Jezusa szanować i obdarzać czcią. Trynitarze jednak idą dalej uważając, że cześć oddawana Synowi powinna być równa czci, jaką mamy oddawać Jego Ojcu.

Czy  słowo „timao” użyte także co do czci oddawanej ojcu i matce uprawnia nas do wyciągania tak dalece idących wniosków? Zainteresowanych tym tematem zachęcamy do przeczytania artykułu: „Czy Jezusowi należy oddawać cześć?„.

W tym artykule zajmiemy się jednak innym greckim słowem „proskyneō„. Słowem, na którym podobnie jak na „timao” trynitarze próbują budować argumentację o równości Jezusa z Bogiem JHWH.

W stosunku do Jezusa użyto tego zwrotu 17 razy. Proskyneo możemy dla przykładu znaleźć w Ewangelii Mateusza  28:17 (BW):

„I gdy go ujrzeli, oddali mu pokłon, lecz niektórzy powątpiewali.”

Jak tłumaczą to słowo różni bibliści? W poniższych przekładach oddano „proskyneō” jako:

• oddali mu pokłon – NBG, UBG, NT-WP
• oddali głęboki pokłon – KUL
• upadli przed nim na kolana – Brandstaetter
• upadli przed nim – Biblia Nazaretańska
• upadli na ziemię – BWP
• złożyli mu hołd – NT-KOW
• oddali Mu hołd – Ed.Św.Pawła
• złożyli hołd – PNŚ
• złożyli Mu pokłon – BP
• pokłonili Mu się -EIB
• pokłonili mu się – BG
• pokłonili się – Wujek

Poniżej podajemy wszystkie 60 wystąpień proskyneō w greckim tekście  NT. Pogrubione zostało 16 wersetów odnoszących się do Jezusa.

• Mateusza 2:2, 2:8, 2:11, 4:9, 4:10, 8:2, 9:18, 14:33, 15:25, 18:26, 20:20, 28:9, 28:17
• Marka 5:6, 15:19
• Łukasza 4:7, 4:8, 24:52
• Jana 4:20, 4:21, 4:22, 4:22, 4:23, 4:23, 4:23, 4:24, 4:24, 9:38, 12:20
• Dzieje Apostolskie 7:43, 8:27, 10:25, 24:11
• 1 Kor. 14:25
• Hebrajczyków 1:6, 11:21
• Objawienie 3:9, 4:10, 5:14, 7:11, 9:20, 11:1, 11:16, 13:4, 13:4, 13:8, 13:12, 13:15, 14:7, 14:9, 14:11, 15:4, 16:2, 19:4, 19:10, 19:10, 19:20, 20:4, 22:8, 22:9

Hebrajskie  hāwā’ a greckie proskyneō

Podstawowym znaczeniem hebrajskiego słowa  hāwā’ (הָוָא)  i korespondentnego greckiego słowa proskyneō jest „upaść”.

W czasach biblijnych kiedy ktoś upadał przed królem, to zwykle chodziło o ukłon w celu wyrażenia szacunku, lub przedstawienia prośby, a nie o akt wielbienia. Nie znaczy to jednak, że proskyneo nie może takiego aktu uwielbienia wyrażać.

Kiedy obiektem jest Bóg, to jedynym możliwym sensem jest „wielbienie” np. podczas modlitwy.

Zwróćmy uwagę na  1 Księgę Kronik 29:20 (BWP), gdzie możemy dostrzec różne odcienie znaczeniowe omawianego słowa z uwagi na naturę obiektu lub przysłówka.

„Do całego zaś zgromadzenia Dawid powiedział: Błogosławcie Jahwe, waszego Boga. I wszyscy błogosławili Jahwe, Boga ich ojców. Skłonili się i padli na oblicza przed Jahwe i przed królem.„

Lud upadł [na kolana] (qādad) i uczynił hāwā’ („wielbił”, „padł na twarz”, „złożył pokłon”, „kłaniał się nisko”) przed JHWH i przed królem.

Nie ulega wątpliwości, że lud wielbił Boga, ale Dawidowi okazał tylko głęboki szacunek, a nie takie samo religijne nabożne uwielbienie jak Bogu.

Okazywanie takiego szacunku dostrzegamy w 1 Księdze Królów 2:19. Wyjaśnię, że termin aramejski ma podobny zakres znaczeniowy (zob. Dn 2:46).

„I poszła Batszeba do króla Salomona, żeby mu przedstawić prośbę Adoniasza. Król wstał, by wyjść jej naprzeciw, i skłonił się jej nisko. Potem usiadł na tronie, kazał postawić drugi tron dla matki króla. Usiadła po prawej stronie.”

Tak więc tłumacz może oddawać te czasowniki słowem „wielbić”, kiedy obiektem jest Bóg, ale kiedy obiektem jest stworzenie, użyje zapewne zwrotu „złożyć hołd” lub jakiegoś podobnego określenia. Czytelnik wiedzący o tym, że w tym miejscu jest słowo proskyneō sam może zadecydować, jakie znaczenie ma dana czynność.

W przypadku tekstu Mateusza 28:17 a także innych wersetów, gdzie odbiorcą proskyneō jest Jezus niestety dostrzegamy wpływ doktryny o Trójcy na tłumaczenie Biblii, gdyż część przekładów zawiera słowo „uwielbili”. Tymczasem Objawienie 3:9 (BW) stanowi przykład, gdzie bez wątpienia proskyneō zostało użyte w znaczeniu „złożyć hołd” lub „upaść”.

„Oto sprawię, że ci z synagogi szatana, którzy podają się za Żydów, a nimi nie są, lecz kłamią, oto sprawię, że będą musieli przyjść i pokłonić się tobie (proskyneō) do nóg, i poznają, że Ja ciebie umiłowałem.”

Nikt nie ma wątpliwości, że Jezus nie zachęca do oddawania tu czci należącej się Bogu.

Nie jest zatem dobrą biblistyką wyizolowanie z puli wszystkich wersetów występowania przypadków miejsc, gdzie proskyneō powiązane jest z aktem dokonanym przed Bogiem, przy jednoczesnym zupełnym zbagatelizowaniu miejsc, gdzie proskyneō nie jest z tym aktem powiązane.

Oddawanie pokłonu w Starym Testamencie

Warto sprawdzić w jakim kontekście i okolicznościach słowo proskyneō występowało w Septuagincie tłumaczonej z hebrajskiego na język grecki.
Czy rzeczywiście dotyczy tylko czci oddawanej dla Boga?

Zwróćmy uwagę na Księgę Rodzaju 33:3-7 (BW), gdzie czterokrotnie jest użyte προσεκυνησαν (LXX) podczas spotkania Jakuba z Ezawem.

Sam natomiast poszedł przed nimi i pokłonił się (προσεκυνησαν) siedem razy aż do ziemi, zanim zbliżył się do brata swego.
Ezaw wybiegł naprzeciw niego, objął go, rzucił mu się na szyję i ucałował go; i rozpłakali się.
A gdy Ezaw podniósł oczy i ujrzał żony i dzieci, rzekł: A ci kim są dla ciebie? Odpowiedział: To dzieci, którymi Bóg łaskawie obdarzył sługę twego.
Potem przybliżyły się służące z dziećmi swymi i pokłoniły się (προσεκυνησαν).
Przybliżyła się też Lea z dziećmi swymi i pokłoniły się (προσεκυνησαν), potem przybliżył się Józef i Rachela i pokłonili się(προσεκυνησαν).

W książce „Od trynitarianizmu do biblijnego monoteizmu” Bentley C.F. Chan, zauważa

„Na starożytnym Bliskim Wschodzie klęczenie lub kłanianie się było powszechnym gestem czci lub uprzejmości i nie było samo w sobie rozumiane jako kult Boży. Widzimy to nie tylko w NT, ale także w LXX, greckim tłumaczeniu Biblii hebrajskiej. Aby podać dwa przykłady, Abraham ukłonił się przed Hetytami (Rdz 23:12), a Dawid ukłonił się przed Saulem (1 Sam.24: 8; v.9 w LXX). W LXX tych dwóch wersów proskyneō jest słowem, które jest używane. Stąd błędne jest stwierdzenie, że Jezus jest Bogiem wyłącznie dzięki temu, że jest adresatem proskyneō.”

Poniżej te dwa fragmenty według przekładu Biblii Warszawskiej:

„Wtedy pokłonił się Abraham przed ludem tego kraju” (Rodzaju 23:12).

„Potem wstał również Dawid i wyszedłszy z jaskini, wołał za Saulem: Panie mój, królu! A gdy Saul obejrzał się poza siebie, Dawid padł twarzą ku ziemi i oddał mu pokłon” (1 Samuela 24:9).

Jak wynika z tych wersetów pokłonienie się, a nawet upadnięcie na twarz nie było w ówczesnej kulturze traktowanie jako bałwochwalstwo!

Co mówią słowniki na temat proskyneō

Zwróćmy uwagę jak słowniki i leksykony opisują znaczenie tego greckiego słowa.

Poniżej proskyneō i jego tłumaczenie w słowniku Stronga nr 4352: „złożyć pokłon (pierw. przesyłając pocałunek dłonią), oddać cześć padając na twarz na powitanie, złożyć hołd”.Jak widzimy czczenie i uwielbienie nie jest podstawowym znaczeniem proskyneō. Dwa standardowe leksykony grecko-angielskie, (BDAG i Thayer), wskazują, że „uwielbienie” ma znaczenie drugorzędne. Leksykon BDAG jako definicje proskyneō, podaje między innymi: wyrażać w postawie lub geście całkowitą zależność lub podporządkowanie się wysokiemu autorytetowi, upaść i czcić czy wykonywać pokłony.

Leksykon Thayera podaje natomiast w definicji proskyneō:

• pocałować rękę w stronę (w kierunku) jednej, na znak szacunku,
• upaść na kolana i dotknąć ziemi czoło jako wyraz głębokiej czci,
• klęczenie lub pokłon, aby złożyć hołd (jednemu) lub zrobić pokłon, czy to w celu wyrażenia szacunku czy dokonania błagania,
• Jest używany a.) hołdu okazywanego mężczyznom wyższej rangi; b.) hołdu oddanego Bogu i wniebowstąpionemu Chrystusowi, niebiańskim istotom i demonom: absolutnie (lub oddawanie czci).

W obu tych leksykonach idea kultu ma znacznie mniejszą wagę niż idea „klękania przed kimś” a także „składania mu pokłonu”.

Tak więc, przypuszczalne znaczenie proskyneō jest z zasady regulowane przez obiekt proskyneō, zależnie od tego, czy jest on postrzegany jako boski czy nie. Samo użycie słowa proskyneō nie nadaje bóstwa osobie w stosunku, do której jest skierowane. „Klękanie przed kimś” lub „kłanianie mu się”, niekoniecznie wiąże się z  uwielbieniem Boga.

Jan często cytowany przez trynitarzy tylko 1 raz stosuje proskyneō w Ewangelii (9:28) do Jezusa chociaż, aż 35 razy go zawiera w swoich pismach. Pokłon wówczas składa Jezusowi uzdrowiony po wyrażeniu wiary, że Jezus jest „Synem Człowieczym” a nie Bogiem.

Podsumowanie

Należy tu wyjaśnić, iż uważamy, że Jezus zasługuje na cześć i szacunek należny Mu jako Mesjaszowi i ustanowionemu przez Boga Królowi. Celem tego artykułu nie jest więc umniejszanie roli Jezusa.

Powstaje jednak pytanie, czy oddanie Mu pokłonu oznaczało uznanie Go jako równego Ojcu?
Zwróćmy uwagę na przykład z Mateusza 20:20-22 (BW), gdzie użyto wobec Jezusa słowa (proskyneo).

„Wtedy przystąpiła do niego matka synów Zebedeuszowych z synami swoimi, złożyła mu pokłon (proskyneo) i prosiła go o coś.
A On jej rzekł: Czego chcesz? Rzecze mu: Powiedz, aby ci dwaj synowie moi zasiedli jeden po prawicy, a drugi po lewicy twojej w Królestwie twoim.
A Jezus, odpowiadając, rzekł: Nie wiecie, o co prosicie. Czy możecie pić kielich, który ja pić będę? Mówią mu: Możemy. Mówi im; Kielich mój pić będziecie, ale zasiąść po prawicy mojej czy po lewicy – nie moja to rzecz, lecz Ojca mego, który da to tym, którym zostało przez niego przygotowane.”

Jak widzimy sam Jezus jasno wyjaśnia różnicę pomiędzy sobą a Ojcem. Gdyby odebrał tu cześć należną Bogu od matki synów Zebedeusza, to nie powiedziałby po chwili: „nie moja to rzecz, lecz Ojca mego, który da to tym, którym zostało przez niego przygotowane.”

Powstaje również pytanie czy ci, którzy obserwowali „proskyneō” wobec Jezusa uważali, że osoby mu się kłaniające uznają go za Boga? Przeczytajmy Mateusza 9:18 (BW).

„Kiedy jeszcze to mówił, oto zjawił się pewien przełożony [synagogi] i padając Mu do nóg (proskyneō)  powiedział: Przed chwilą umarła moja córka. Ale przyjdź, połóż na nią Twą rękę, to ożyje.”

Czy przełożony synagogi, uznał Jezusa za Boga JHWH czy raczej obiecanego przez Boga Mesjasza? Czy gdyby obserwatorzy odebraliby to za akt uwielbienia należny Bogu, czy nie wniesiono by zarzutów względem Jezusa?

Niewiasta kananejska jak czytamy w Mateusza 15:25 (BW), również   „… oddała Mu głęboki pokłon (proskyneō)„, prosząc o uzdrowienie córki. Podobnie podchodzili do proskyneō uczniowie Jezusa.

W Ewangelii Mateusza 14:33 (BW) czytamy:

„Ci zaś, którzy byli w łodzi, upadli przed Nim (proskyneō) mówiąc: Ty naprawdę jesteś Synem Bożym! 

Jak widzimy uczniowie oddawali należną cześć Bożemu Synowi i Mesjaszowi, a nie jak sugerują zwolennicy trynitaryzmu – równego Ojcu Bogu.

Co ważne, to nie Jezus chce, aby oddawać mu cześć, ale sam Bóg to nakazuje, o czym więcej się dowiesz z artykułu o „Wytwyższeniu Jezusa ponad anioły„.